Sự xấu xa là bản chất? Hiệu ứng Quỷ Dữ - the Lucifer Effect
Hiệu ứng Quỷ Dữ (the Lucifer Effect), là hiện tượng được phát hiện bởi Phillip Zimbardo, nơi mọi người đi từ đạo đức cá nhân trở nên xấu xa, tham nhũng và thường tàn bạo đối với người khác.
Lúc nghe đến tên của hiệu ứng tâm lý này, người thường sẽ liên tưởng đến một sinh vật đầu có cặp sừng như đứa bạn thân, còn wibu sẽ nghĩ đến hình ảnh mà chắc hẳn ai cũng biết.
Tuân Tử nói rằng “Nhân chi sơ, tính bản ác”, nghĩa là con người sinh ra vốn dĩ là ác. Sự lương thiện là kết quả của quá trình tu dưỡng và phát triển.
Theo Tuân Tử: Đó là bản tính tự nhiên của mỗi con người. Tính thì ai cũng như ai, đều ác cả: tính của thánh nhân cũng như tính người thường. Ở sâu thẳm trong linh hồn chúng ta đều là sự pha lẫn giữa cái ác và cái thiện, sẵn sàng bộc phát khi có đủ các điều kiện cần thiết.
Dám chắc bạn đã từng nghe câu chuyện thiên thần sa ngã Lucifer, xuất thân là một trong những thiên thần được Thượng Đế yêu quý nhất. Nhưng Lucifer lại trở thành Satan, vua của các loài quỷ dưới địa ngục, được xem là sự tồn tại tàn ác nhất. Hiện tượng một người thánh thiện lại bị “biến chất” trở nên tồi tệ được gọi là Hiệu Ứng Quỷ Dữ -The Lucifer Effect.
Khái Niệm
Chắc hẳn bạn luôn tin rằng chính bản thân là người chính trực và là chính nghĩa trong một rừng “thế lực xấu xa”, nhưng thành thật đi, trong khi sống làm việc bạn đã từng “ác” với một số hay rất nhiều người. Đơn giản vì một số lý do khách quan hay chủ quan, chúng ta sẽ trở thành kẻ ác nếu hoàn cảnh cho phép.
Chỉ đơn giản như trường hợp “CÔNG KÍCH TRÊN MẠNG XÃ HỘI”, có một trường hợp như “Một nữ sinh (14 tuổi) có tên tài khoản là Amnesia đã tham gia mạng xã hội Ask.fm để tìm sự cảm thông sau khi chia tay với bạn trai”, ngay lập tức một nhóm người sẽ thay mặt “công lý” ùa vào trang cá nhân của nhân vật chính được nhắc tới. Họ nghĩ điều họ làm là lẽ phải, đơn giản là vì họ chẳng phải chịu bất kì trách nhiệm pháp lý nào khi THỰC THI CÔNG LÝ bằng một chiếc tài khoản ảo. Họ sử dụng những lời nói lăng mạ, những lời mà họ còn không dùng trong cuộc sống hàng ngày, những lời nguyền rủa độc địa: "Tự chết đi!", "Không ai muốn mày cả" và "Mày không bình thường". Và cô cũng đã làm y như thế, tìm đến cái chết khi quá tổn thương về tinh thần.” Điều đáng nói ở đây là những người này đều là những công dân “gương mẫu” chưa từng vi phạm pháp luật và được học tập trong nền giáo dục của Hoa Kỳ lại hành xử độc ác như vậy khi ở trên thế giới ảo.
Bởi sự biến hóa trong tính cách như vậy, ta có khái niệm - Hiệu ứng Quỷ Dữ (the Lucifer Effect), là hiện tượng được phát hiện bởi Phillip Zimbardo, nơi mọi người đi từ đạo đức cá nhân trở nên xấu xa, tham nhũng và thường tàn bạo đối với người khác do áp lực trong hoàn cảnh nhóm cụ thể. Những người nắm quyền lực thực hiện những hành động khủng khiếp chống lại người khác do áp lực ngang hàng, mất nhân tính và áp lực phải tuân theo hành động của những người khác trong nhóm của họ.
Khi con người được tạo điều kiện để thành “Quỷ Dữ”
Thí Nghiệm nhà tù Stanford
Vào tháng 8 năm 1971, tác giả đã thực hiện một thí nghiệm, trong đó ông đưa những sinh viên trẻ tuổi vào một nhà tù giả ở đại học Stanford và phân cho họ đóng vai “quản ngục” và “tù nhân” một cách ngẫu nhiên. Để làm cho mọi thứ giống thật nhất có thể, thí nghiệm chỉ sử dụng những sinh viên, đều là người da trắng, thuộc tầng lớp trung lưu, không có vấn đề về tâm lý hay sức khỏe và không có tiền án phạm tội. Những bài kiểm tra tính cách cũng không chỉ ra bất cứ đặc điểm tính cách khác thường nào.
Những người trong vai quản ngục được trang bị gậy gỗ, đồng phục và một cặp kính. Còn những người đóng vai tù nhân bị bắt bởi cảnh sát thật sự, bị lột sạch quần áo và đưa cho một con số để thay tên gọi. Mỗi tù nhân đều được nhốt riêng trong một căn buồng chật hẹp.
Thí nghiệm nhanh chóng vượt quá tầm kiểm soát. Ban đầu, tù nhân từ chối tuân theo quy định của quản ngục, kết quả là họ bị trả thù qua những trận đánh bằng máy dập lửa. Quản ngục bắt đầu nghĩ ra rất nhiều cách khác nhau để trù dập và phạt tù nhân, ví dụ như việc bắt họ đi vệ sinh và tự dọn sạch ngay trong căn buồng chật hẹp của mình. Ngoài ra, tù nhân bị lấy đi quần áo, đệm nằm và bị bắt ngủ ở sàn đất lạnh. Với những tù nhân muốn tuyệt thực, họ sẽ bị nhốt vào căn phòng tối và thường xuyên bị quát mắng.
Vào những ngày sau đó, những người tham gia ngày càng độc ác và bạo lực hơn những gì người thực hiện thí nghiệm nghĩ. Chỉ sau sáu ngày ngắn ngủi, ông đã phải dừng cuộc nghiên cứu này lại.
Thí nghiệm nhà tù Stanford đã gây ra nhiều tranh cãi về mặt đạo đức và tính chính xác khoa học kể từ khi nó được thực hiện, và chưa bao giờ có một bản sao thành công.
Năm 2018, Zimbardo đã đưa ra một bản phản hồi chi tiết trên trang web của mình để đối phó với những lời chỉ trích từ Le Texier và những người khác. Trong bản tóm tắt của mình, ông khẳng định:
“Do đó, tôi khẳng định rằng không có bất kỳ lời chỉ trích nào đưa ra bất kỳ bằng chứng đáng kể nào làm thay đổi kết luận chính của Thí nghiệm nhà tù Stanford về tầm quan trọng của việc hiểu cách các áp lực từ hệ thống và tình huống ảnh hưởng đến hành vi của cá nhân theo hướng tiêu cực hoặc tích cực, mà thường chúng ta không tự nhận thức được. Thông điệp cốt lõi của thí nghiệm không phải tâm lý giả lập cũng giống như thực tế, hay các tù nhân và quản giáo thường hành xử y như trong thí nghiệm. Thí nghiệm chỉ đóng vai trò như một câu chuyện, cảnh báo về những gì có thể xảy ra với bất kỳ ai trong chúng ta, nếu chúng ta đánh giá thấp những ảnh hưởng lên hành vi mà các vai trò xã hội và sức ép ngoại vi đem lại.”
Bên cạnh những vấn đề đạo đức của thí nghiệm, nghiên cứu này cũng mang lại một kết quả tích cực: thay đổi cách quản lý các nhà tù ở Mỹ. Ví dụ, những thanh thiếu niên bị buộc tội liên bang không còn bị giam giữ cùng với các tù nhân trưởng thành trước khi xét xử, do nguy cơ bạo lực.
Chúng ta thường có xu hướng đối xử tệ bạc với người khác nếu chúng ta xem thường họ
Hầu hết mọi người đều nghĩ rằng mình có nhân cách hoàn toàn ngay thẳng, chính trực. Tuy nhiên, lịch sử đã ghi nhận quá nhiều trường hợp những người đối xử tệ bạc, vô nhân đạo với chính những người xung quanh mình.
Có những ví dụ trong lịch sử, một trong số đó là vụ “thảm sát Nam Kinh”. Trong suốt cuộc xâm lăng của Nhật Bản và Trung Quốc, binh lính Nhật đã giết hại rất nhiều người dân nơi đây. Một người nhật giải thích rằng đó là do họ coi người Trung Quốc là vật, không phải người.
Có một cách giải thích những hành động độc ác của con người là việc tước đi nhân cách của người khác, hay nói cách khác là không coi ai đó như một con người thì họ sẽ dễ dàng và không cảm thấy tội lỗi khi thực hiện những hành vi mất nhân tính.
Chúng ta phải chống lại quỷ dữ
Hãy nhớ rằng, mỗi chúng ta phải luôn chịu trách nhiệm cho hành vi của mình và loại bỏ ngay lập tức những lời biện minh xuất hiện trong đầu. Người khác không thể nhìn thấu tâm tư của chúng ta không có nghĩa là trách nhiệm của bạn không tồn tại.
Thứ hai, hãy dừng lại những hành vi sai trái nếu bạn cảm thấy bản thân đang phục tùng cho một thế lực không đúng đắn chả hạn như cạy két của má nộp freefire chẳng hạn. Quá là báo rồi đấy! Không phải tất cả người nghe theo đều mù quáng làm theo những mệnh lệnh như yêu cầu từ phía khác. Như những người lính nhận được lệnh phải tiêu diệt hoàn toàn kẻ thù nhưng họ đã cứu sống và thả những người còn sống sót để trở về với quê hương. Bạn cũng có khả năng trở thành một người như thế nếu đủ lý trí để nhận ra là nó sai.
Cuối cùng, mình nghĩ rằng thay vì coi nó là một điều gì đó xấu xa và tệ hại thì chúng ta nên coi nó như một nguyên tắc mà ai cũng phải tuân theo. Việc nhận ra bất cứ ai cũng đều có khả năng trở thành người xấu nếu được cho phép và đủ điều kiện, giúp chúng ta tỉnh táo hơn với những mối quan hệ xung quanh và luôn nhắc nhở bản thân khi có những ý định sai trái.
Một chút điều muốn nói
Trong khung cảnh hỗn loạn giữa ánh sáng và đêm tối, có một sự thật không thể chối bỏ là ánh sáng vẫn tỏa sáng trong màn đêm, và lòng người vẫn luôn giữ được nhân tính trong thế giới này. Mỗi hành động luôn đi kèm với trách nhiệm phải gánh vác, đừng dùng những lời biện minh đổ lỗi cho bất cứ thứ gì cho hành vi của bản thân. Chúng ta là con người không phải thiên thần hay bất cứ thánh nhân nào cả, việc có cho mình một nhân cách hoàn hảo tuyệt đối là điều không thể. Ai cũng có “cái ác trong người”, đối mặt với trách nhiệm bản thân giúp chúng ta từng bước trở thành một một người tử tế đẹp đẽ, thay vì là con quỷ với cặp sừng to đùng hơn mà đúng không?
Ấn nút đăng kí để cùng khám phá thêm nhiều góc của chúng mình nhé!
Tác giả: Quốc Bảo.